بررسی نقش و جایگاه علمی ملاعبدالله بهابادی یزدی در اصفهان عصر صفوی
یادداشت حاضر نوشتاریست از حسن عبدی پور، پژوهشگر تاریخ، که با موضوع «بررسی نقش و جایگاه علمی ملاعبدالله بهابادی یزدی در اصفهان عصر صفوی» در اختیار خبرگزاری تسنیم در استان یزد قرار گرفته است.
خبرگزاری تسنیم یزد - در قرن دهم هجری، اصفهان یک مرکز ممتاز فقه، فلسفه و کلام اسلامی در جهان تشیع بود. با تثبیت حکومت صفویان و تبدیل اصفهان به پایتخت، این شهر به یکی از کانون‌های بزرگ علمی جهان اسلام بدل گردید. بسیاری از علمای بلندپایه از ایران و دیگر ممالک اسلامی برای ادامه تحصیل و تدریس به اصفهان مهاجرت کردند؛ یکی از مهمترین این افراد، ملاعبدالله بهابادی یزدی بود.
مهاجرت و تحصیل
اکثر منابع رجالی، تراجم و دایرة‌المعارف‌ها، مهاجرت ملاعبدالله از بهاباد به اصفهان را برجسته کرده‌اند.
روضات الجنات (خوانساری):
«ثم ذهب إلی أصفهان و اقام بها برهة یتلقی العلوم علی جمال الدین محمود الشیرازی…»
نشان می‌دهد اصفهان مقصد نهایی علمی او پس از یزد و شیراز بوده است.
اعیان‌الشیعه (سیدمحسن امین):
«کان یسکن أصفهان و یدرّس فیها. أخذ عن جمال الدین محمود الشیرازی و…»
نه تنها محل اقامت، بلکه محل تدریس و تلمذ او را هم به صراحت اصفهان می‌داند.
در دائرةالمعارف بزرگ اسلامی نیز آمده است؛
«ملاعبدالله بهابادی یزدی پس از تحصیل مقدماتی در بهاباد، برای تکمیل مراتب علمی به اصفهان رفت و نزد مشایخ بزرگ آن دیار به ویژه جمال‌الدین محمود شیرازی به فراگیری دانش پرداخت.»[1]
جایگاه استاد؛ جمال‌الدین محمود شیرازی
جمال‌الدین محمود شیرازی از مشاهیر حکمت و کلام این دوره و از شاگردان شاخص علامه دوانی بود. حضور او در اصفهان، با تدریس در حوزه‌های فقه، اصول، منطق و حکمت همراه بود و ملاعبدالله یزدی از نزدیک‌ترین شاگردان وی به‌شمار می‌رفت.
روضات الجنات صراحتاً می‌گوید:
«وکان فی أوان اشتغاله فی أصفهان عند الشیخ الجلیل جمال الدین محمود الشیرازی، وحضر علیه فی المعقول والمنقول».
یعنی هم مباحث معقول (فلسفه، کلام، منطق) و هم منقول (فقه، اصول)، نزد این استاد در اصفهان تأمین می‌شد.
ارتباط با دیگر علمای اصفهان و هم‌درس‌ها
اصفهان در آن دوره بستری فراهم آورده بود که بزرگان متعددی همزمان حضور یافته بودند. در برخی منابع مانند دانشنامه اسلامی و حواشی روضات الجنات و اعیان الشیعه، به صورت ضمنی یا صریح تاکید شده که ملاعبدالله یزدی علاوه بر ملازمت استاد، حتی با مقدس اردبیلی نیز در یک درس حاضر می‌شده است.
نقل قول از ریاض العلماء:
“… و بالجملة أن المولى عبدالله الیزدی، و المولى أحمد الأردبیلی و المولى میرزا جان الباغنوی کانوا شرکاء فی الدرس عند الشیخ الجلیل، المحقق النبیل، جمال الدین محمود الشیرازی—قدس سره…”[2]
«… به طور خلاصه، ملاعبدالله یزدی، ملااحمد اردبیلی و میرزاجان باغنوی، هر سه در درس استاد جلیل‌القدر، محقق فرزانه، جمال‌الدین محمود شیرازی (قدس سره)، شریک و همدرس بودند…»
شاگردپروری و فضای حوزه
بنا به تراجم معتبر، مهمترین آثار تربیتی و علمی ملاعبدالله مربوط به دوران اقامت اصفهان است.
نمونه‌ای از تصریح‌ها:
روضات الجنات:«و من جملة تلامذته: العلامة جلال الدین محمد القزوینی، و شیخ حسن بن الشهید الثانی، و السید الاجل محمد بن علی العاملی—الذین عُرفوا بصاحب المعالم و صاحب المدارک و غیرهما—و کانوا یحضرون درسه فی أصفهان، و تفقّهوا علیه فی العلوم العقلیة و النقلیة.».[3]
أعیان الشیعه:«روی عن صاحب المعالم و صاحب المدارک أنهما حصلا العلوم العقلیة و النقلیة بإصفهان من الملا عبد الله البهابادی…».[4]
به این معنا که پایه‌گذاری نظام درسی، تربیت شاگردان برجسته و حتی تألیف آثار مهمی همچون «شرح تهذیب المنطق» و «حاشیه بر حکمت اشراق»، همگی در اصفهان انجام گرفت و در سایه فضای علمی این شهر شکل گرفتند.
نقش محوری در گسترش علوم
دستاوردهای ملاعبدالله بهابادی در توسعه علمی شیعه را باید متاثر از فضای هم‌افزایی اصفهان و ارتباط وثیق او با اساتید و شاگردان دانست:
شیخ بهایی در اصفهان نزد وی منطق و اصول و فقه را فراگرفته است ([روضات الجنات]، [اعیان الشیعه]).
دربعضی از مطالب،شیخ بهایی تصریح کرده که کلیات قانون و دورس دیگر را نزد ملاعبدالله یزدی خوانده است.[5]
صاحب معالم و صاحب مدارک از دروس وی در همین شهر بهره برده‌اند، و حتی سیاق تاریخی حضور این بزرگان مؤید است که حلقه درسی ایشان به عنوان یکی از معتبرترین محافل علمی اصفهان شناخته می‌شده است.
گواهی سایر منابع
ریاض العلماء:
«کان من مدرسی أصفهان الکبار»،. [6]
و شاگردانش «درس‌ها را در اصفهان فراگرفتند».
دائرةالمعارف اسلامی:
تاکید مضاعف بر وابستگی علمی او به مکتب اصفهان و تأثیر بر جریان فکری قرن دهم.
نمونه نقل‌های عربی
روضات الجنات:«و من جملة تلامذته… کانوا یحضرون درسه فی أصفهان، و تفقّهوا علیه فی العلوم العقلیّة و النقلیّة»
أعیان الشیعة:«قرأ الفقه و الأصول على الشیخ جمال الدین محمود الشیرازی فی أصفهان»«حصل العلوم بالاصفهان من الملا عبد الله البهابادی».[7]
نتیجه پژوهش
1. ملاعبدالله بهابادی یزدی با مهاجرت به اصفهان، در عالی‌ترین سطح علمی آن روزگار فعالیت کرد و خدمات ماندگاری به حوزه تشیع نمود.
2. عمده اساتید و شاگردان برجسته‌ی او و آثار شاخصش در همین شهر شکل گرفته است.
3. هیچ منبع معتبر رجالی یا تراجم، محل تدریس و شاگردپروری عمده او را جایی جز اصفهان نمی‌داند.
4. اصفهان در دوران صفویه به عنوان کانون تحول اندیشه اسلامی و خاستگاه نسل تازه‌ای از دانشوران، اهمیت تاریخی ویژه‌ای یافت؛ و در این میان، ملاعبدالله بهابادی یزدی نقشی محوری و تاثیرگذار در شکوفایی فضای علمی آن دوره ایفا نمود.
[1] شواهد متعدد تاریخی نشان می‌دهد که ملاعبدالله بهابادی یزدی، پس از سپری کردن دوره‌ای از تحصیل و زندگی در بهاباد یزد، مدتی را نیز در شیراز به تحصیل علوم پرداخت. پس از آن برای تکمیل مراتب علمی و بهره‌مندی از فضای علمی ممتاز عصر صفوی، به اصفهان مهاجرت کرد. در نهایت، بنا بر گزارش منابع رجالی و تاریخی، ملاعبدالله یزدی پس از اقامت و تدریس در اصفهان، به نجف اشرف عزیمت نمود و بخش پایانی عمر و فعالیت‌های خود را در این مرکز علمی و دینی سپری کرد.+می توانید سندی برای این مساله بیاورید + اعیان الشیعه
سید محسن امین، ج8، ص372-373، بیروت: دار التعارف للمطبوعات، 1421 ق.
از شیوه هجرت ملاعبدالله یزدی یاد می‌کند:
«… سکن اصفهان مدة و کان یدرّس فیها… ثم ذهب إلى النجف الأشرف فأقام بها إلى وفاته.»
[2] ریاض العلماء و حیاض الفضلاء، سید عبدالله افندی اصفهانی،جلد 4، ص 239-240، قم: کتابخانه آیت‌الله مرعشی نجفی، 1401 ق.
[3] روضات الجنات فی أحوال العلماء و السادات، میرزا عبدالله افندی اصفهانی، ج5، ص8، تهران: دارالکتب الاسلامیة، 1390 ق.
[4] اعیان الشیعه، سید محسن امین، ج8، ص372-373، بیروت: دار التعارف للمطبوعات، 1421 ق.
[5] افندی ،،میرزا عبدالله؛ریاض العلما ،ج 5،ص 98
[6] ریاض العلماء و حیاض الفضلاء، سید عبدالله افندی اصفهانی، ج4، ص239-240، قم: کتابخانه آیت‌الله مرعشی نجفی، 1401 ق.
[7] روضات الجنات فی أحوال العلماء و السادات، میرزا عبدالله افندی اصفهانی، ج5، ص8، تهران: دارالکتب الاسلامیة، 1390 ق.
انتهای پیام/781